Rozwój miast w oparciu o kapitał naturalny

W ciągu ostatnich 50 lat liczba ludności na świecie wzrosła o 4 mld. Powierzchnia Ziemi pozostała taka sama, odnotowując jednocześnie negatywne skutki zmian klimatu oraz utratę różnorodności biologicznej. Są to fakty, które odbijają się nie tylko na funkcjonowaniu rożnych sektorów gospodarki, rozwoju poszczególnych państw, ale także i miast, w których mieszka około 54% ludzi na świecie.

Kapitał naturalny

Rozwój miast był od wieków ściśle zależny od warunków środowiska naturalnego. Obecnie, pomimo nowych możliwości i technologii, kierunek rozwoju większości miast nadal jest nadal silnie uwarunkowany czynnikami przyrodniczymi takimi jak ukształtowanie terenu, zasoby geologiczne, rodzaj i jakość gleb, sieć wód powierzchniowych, dostępność wód podziemnych oraz lokalna flora i fauna. Zasoby te w połączeniu z usługami ekosystemów (produkcja tlenu, regulacja klimatu, obieg wody w przyrodzie), dostarczają ludziom określone wartości tworząc kapitał naturalny (uproszczony schemat poniżej). Pojęcie kapitału naturalnego, powstałe w latach 70-tych XX w., ma wskazywać, że przyroda jest takim samym kapitałem jak kapitał ekonomiczny i społeczny.
Rys. 1. Kapitał naturalny jako zestaw odnawialnych i nieodnawialnych zasobów przyrodniczych, których wykorzystanie przynosi zyski dla ludzi.

W ostatnich latach coraz większą uwagę przypisuje się usługom ekosystemów, m. in. ze względu na ich niezbędne dla funkcjonowania człowieka wartości użytkowe. Usługi te dzielą się na cztery kategorie:

• podstawowe – warunkujące życie na Ziemi, tj. produkcja tlenu przez rośliny, obieg pierwiastków w przyrodzie itp.;
• zaopatrujące – dostarczające pożywienie, wodę, drewno, minerały, włókna itp.;
• regulacyjne – wpływające na możliwości np. pochłaniania zanieczyszczeń, regulacji mikroklimatu, retencji wody i łagodzenia fali wezbraniowej, powstrzymywania erozji gleb itp.;
• kulturowe – wpływające na możliwości rozwoju funkcji rekreacyjnych, edukacyjnych, estetycznych itp.

Usługi ekosystemów mogą być pochodzenia naturalnego, ale równie dobrze mogą ich źródłem mogą być elementy ukształtowane przez człowieka, współgrające z otoczeniem, tj. zielona lub błękitna infrastruktura. Termin ten oznacza odpowiednio zaprojektowane i wykonane elementy przyrody wspierające łączność z ekosystemami oraz dostarczanymi przez nie usługami, a także wpływające korzystnie na adaptację do zmian klimatu. W wielu przypadkach zielono-błękitna infrastruktura może zastępować infrastrukturę techniczną, dostarczając tym samym szerszego wachlarza usług potrzebnych dla danego terenu.

Jest to szczególnie istotne w miastach, które same są pewnego rodzaju ekosystemami stanowiącymi mozaiki szarej infrastruktury (technicznej), otoczenia kulturowego oraz elementów przyrody, ze szczególnym uwzględnieniem człowieka i jego potrzeb. Należy przy tym pamiętać, że ekosystemy miejskie są silnie zależne od dopływu usług z zewnątrz np. produkcji żywności i innych zasobów naturalnych, są też silnie podatne na zewnętrzne zagrożenia związane choćby ze zmianami klimatu. Przekłada się to wprost na jakość życia mieszkańców, funkcjonowanie różnych sektorów i aspektów miasta tj. zdrowie mieszkańców, transport, klimat czy rekreacja.

Korzyści dla miast

Nowoczesny rozwój miast europejskich, w tym polskich, musi uwzględniać aktualne i prognozowane wyzwania środowiska, aby w odpowiedni sposób im zapobiegać lub się do nich zaadaptować. Jak wcześniej wspomniano, do takich wyzwań zalicza się m. in. utrata różnorodności biologicznej, która jest istotna również w przypadku miast. Roślinność (zielona infrastruktura) pełni bowiem szereg istotnych usług, tj. filtrowanie zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego, stanowienie bariery tłumiącej hałas, wzbogacanie powietrza w tlen, osłanianie przed uciążliwym wiatrem, czy ożywianie pionowej i poziomej wymiany powietrza. Zieleń pełni też funkcje kulturowe związane z możliwością odpoczynku, rekreacji czy kontaktu z naturą. Warunkiem odpowiedniego spełniania tych i innych funkcji, jest jednak różnorodność zieleni miejskiej, zapewniająca przestrzeń do życia dla wielu gatunków roślin i zwierząt.

Ciekawym przykładem rozwiązań uwzględniających szeroko rozumiany kapitał naturalny jest projekt „Birmingham Smithfield Zero Emissions City Framework” realizowany przez miasto Birmingham przy współpracy globalnych firm, w tym również Arcadis. Partnerzy projektu współpracują z urzędnikami i lokalnymi interesariuszami w celu osiągnięcia zerowej emisji gazów cieplarnianych w mieście, koncentrując się głównie na energii, klimacie, wodach, odpadach, budynkach, kapitale naturalnym (w tym usługach ekosystemów), transporcie i dostępności. Jednym z działań w ramach tego projektu jest opracowanie oceny wykonalności finansowej rozwiązań z zakresu zielonej infrastruktury poprzez analizę kosztów i korzyści kluczowych projektów tej infrastruktury. Kapitał naturalny jest uwzględniany we wszystkich wskazanych sferach funkcjonowania miasta, dając porównanie do tradycyjnych, technicznych rozwiązań. Należy mieć na uwadze, że koszty przywracania wartości terenom zdegradowanym są zazwyczaj kilkakrotnie wyższe niż wydatki ponoszone na ochronę przyrody.

Różnorodne metody szacowania wartości dostarczanych przez przyrodę pozwalają więc na urealnienie kosztów jakie miasto ponosi oraz korzyści jakie otrzymuje realizując inwestycje podnoszące jakość życia mieszkańców. Dotyczy to nie tylko sfery finansowej, ale też środowiskowej i społecznej, które pełnią równie ważną rolę w funkcjonowaniu miast i są bezpośrednimi odbiorcami wartości dostarczanych przez kapitał naturalny.